Je bent getuige van onregelmatigheden op jouw werkplek die het maatschappelijk belang schaden. Wat doe je? Zwijg je uit angst voor represailles, of besluit je de misstand aan de kaak te stellen? Als je kiest voor het laatste, word je een klokkenluider. Maar welke bescherming geniet je dan tegen mogelijke nadelige gevolgen, zoals ontslag? In dit artikel bespreken we uitgebreid de juridische bescherming die klokkenluiders genieten, de procedures die gevolgd moeten worden bij het melden van misstanden, en de rechten en plichten van zowel werknemers als werkgevers in dergelijke situaties.

De rol van klokkenluiders in onze samenleving is van onschatbare waarde. Zij brengen misstanden aan het licht die anders wellicht verborgen zouden blijven, vaak met grote persoonlijke risico's. Om deze moedige individuen te beschermen en anderen aan te moedigen om misstanden te melden, is er wetgeving ontwikkeld die klokkenluiders beschermt tegen nadelige gevolgen van hun acties, waaronder onrechtmatig ontslag.

In Nederland is de bescherming van klokkenluiders geregeld in de Wet bescherming klokkenluiders, die in 2023 in werking is getreden. Deze wet biedt een uitgebreid kader voor de bescherming van personen die te goeder trouw misstanden melden. In de volgende secties zullen we dieper ingaan op de verschillende aspecten van deze wet en hoe deze in de praktijk wordt toegepast.

Ben je een klokkenluider die een misstand binnen het bedrijf van je werkgever aan de orde wil stellen? Wil je je goed kunnen voorbereiden op de gevolgen van je melding of ondervind je al negatieve gevolgen hiervan? In dit artikel zetten wij de rechten en plichten van de klokkenluider op een rij. Tijdens het lezen van dit artikel kom je meer te weten over:

1. Wat is een klokkenluider
2. De wetgeving voor klokkenluiders
3. Wanneer sprake is van een misstand
4. De procedure voor het melden van een misstand
5. Ontslagbescherming voor Klokkenluiders
6. Rechten en plichten van werkgevers
7. Praktische implicaties voor werknemers
8. Vergoeding voor rechtsbijstand van klokkenluiders

1. Wat is een Klokkenluider

Volgens de Stichting van de Arbeid is klokkenluiden het door een werknemer naar buiten toe bekend maken aan personen die mogelijk actie daartegen zouden kunnen ondernemen van vermoedens van illegale of amorele praktijken, die plaatsvinden onder verantwoordelijkheid van de werkgever en waarbij een groot maatschappelijk belang in het geding is.

Een klokkenluider is een persoon die een misstand binnen een organisatie aan de kaak stelt. Deze misstanden kunnen variëren van financiële onregelmatigheden tot veiligheidsrisico's of schendingen van wet- en regelgeving. Het is belangrijk om te begrijpen dat niet elke melding van een probleem op de werkplek automatisch iemand tot klokkenluider maakt.

- Criteria voor Klokkenluiderschap

Om als klokkenluider te worden beschouwd, moet aan bepaalde criteria worden voldaan:

1. Er moet sprake zijn van een vermoeden van een misstand met maatschappelijk belang
2. De melder moet te goeder trouw handelen
3. Het vermoeden moet gebaseerd zijn op redelijke gronden
4. De misstand moet betrekking hebben op de organisatie waar de melder werkzaam is of is geweest

- Voorbeelden van Misstanden

Er is geen wettelijke definitie wanneer sprake is van een misstand. Wel wordt in de wet aangegeven dat het vermoeden gebaseerd moet zijn op redelijke gronden, dat het moet gaan om een misstand binnen een organisatie waar de werknemer werkzaam is of is geweest en dat een maatschappelijk belang in het geding moet zijn. Daarbij moet het gaan om:

• de schending van een wettelijk voorschrift
• een gevaar voor de volksgezondheid
• een gevaar voor de veiligheid van personen
• een gevaar voor de aantasting van het milieu
• een gevaar voor het goed functioneren van de openbare dienst of onderneming als gevolg van een onbehoorlijke gedraging

Het is cruciaal dat de misstand voor het publiek verborgen is en het maatschappelijk belang dient en niet slechts een persoonlijk arbeidsconflict betreft of een verschil van mening op openbaar beleid is.

- Vermoeden is voldoende

Als klokkenluider hoef je bij je melding niet aan te tonen dat van een misstand zondermeer sprake is. Het aan de hand van feiten en omstandigheden aan de orde stellen dat je een misstand vermoedt is voldoende. Het is aan de organisatie om de melder, de melding en het uitgesproken vermoeden serieus te nemen, daarop adequaat te reageren en overtuigend aan te tonen of het misstand dat de melder vermoedt daadwerkelijk wel of niet aan de orde is.

- De rol van de Klokkenluider in de maatschappij

Klokkenluiders vervullen een essentiële functie in onze samenleving. Ze dragen bij aan transparantie, integriteit en verantwoordelijkheid binnen organisaties. Door misstanden aan het licht te brengen, kunnen ze:

• Corruptie bestrijden
• Veiligheid verbeteren
• Milieubescherming bevorderen
• Financiële fraude aan het licht brengen

Hun acties leiden vaak tot verbeteringen in beleid en praktijken, wat uiteindelijk de hele maatschappij ten goede komt.

2. Juridisch Kader voor Klokkenluidersbescherming

Als klokkenluider heb je te maken met uiteenlopende wetgeving bij het aan de orde stellen van het vermoeden van een misstand. Denk in het bijzonder aan contractuele en wettelijke geheimhoudingsverplichtingen. Daarnaast wordt het recht op klokkenluiden getoetst aan de open wettelijke norm van goed werknemerschap en goed werkgeverschap (zie bijvoorbeeld art. 7:611 BW). De vrijheid van meningsuiting speelt in de Nederlandse rechtspraak nauwelijks een rol, in tegenstelling tot de jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens.

De bescherming van klokkenluiders in Nederland is tegenwoordig verankerd in de Wet bescherming Klokkenluiders. Deze wet biedt een uitgebreid raamwerk voor de rechten en plichten van zowel klokkenluiders als werkgevers. Laten we de belangrijkste aspecten van dit juridische kader nader bekijken.

- Wet bescherming klokkenluiders

De Wet bescherming klokkenluiders, die in 2023 in werking is getreden, vervangt de eerdere Wet Huis voor klokkenluiders. Deze nieuwe wet implementeert de Europese Klokkenluidersrichtlijn en breidt de bescherming van klokkenluiders aanzienlijk uit.

Kernpunten van de wet zijn:

1. Uitbreiding van de kring van beschermde personen
2. Verbreding van de definitie van 'misstand'
3. Strengere eisen aan interne meldprocedures
4. Mogelijkheid tot directe externe melding
5. Verbod op benadeling van klokkenluiders

- Benadelingsverbod

Zodra er een melding (al dan niet intern of bij een instantie) door een werknemer is gedaan, treedt het benadelingsverbod in werking. Het benadelingsverbod is vastgelegd in art. 7:658c BW en houdt in dat de werknemer die te goeder trouw en naar behoren een melding heeft gedaan van een vermoeden van een misstand niet mag worden benadeeld. 

Vormen van benadeling kunnen zijn:

• Ontslag
• Degradatie
• Overplaatsing
• Weigering van promotie
• Negatieve beoordelingen
• Intimidatie of pesterijen

Het benadelingsverbod geldt niet alleen tijdens de meldingsprocedure, maar ook daarna.

- Bewijslast bij benadeling

Een belangrijke versterking van de positie van klokkenluiders is de omkering van de bewijslast bij vermeende benadeling. Als een klokkenluider stelt dat hij is benadeeld na het doen van een melding, is het aan de werkgever om aan te tonen dat de benadeling geen verband houdt met de melding.

- Geheimhoudingsbeding niet van toepassing

Als werknemer die een misstand overweegt te melden, kan het geheimhoudingsbeding in je arbeidsovereenkomst een drempel lijken. Toch is het belangrijk om te weten dat je in Nederland wettelijk beschermd bent als klokkenluider wanneer je een melding doet van zaken die van groot maatschappelijk belang zijn, zoals fraude, corruptie of schendingen van wetten en regels. Volgens de Wet bescherming klokkenluiders ben je niet gebonden aan een geheimhoudingsbeding als je handelt in overeenstemming met deze wet. 

Dit betekent dat je vermoedens van een misstanden kunt aankaarten zonder angst voor kansrijke juridische stappen of represailles van jouw werkgever. Het is verstandig om gebruik te maken van een interne meldprocedure, als deze beschikbaar is, of om ondersteuning te zoeken bij onafhankelijke instanties, zoals het Huis voor Klokkenluiders of een gespecialiseerde advocaat. Zo kun je bijdragen aan een rechtvaardige en transparante werkcultuur, terwijl jouw rechten en positie beschermd blijven.

- Geheimhoudingsplicht

De wet legt ook een geheimhoudingsplicht op aan degenen die betrokken zijn bij de behandeling van een melding. De identiteit van de klokkenluider moet worden beschermd, tenzij de klokkenluider zelf toestemming geeft voor openbaarmaking.

- Europese context

De Nederlandse wetgeving sluit aan bij Europese richtlijnen ter bescherming van klokkenluiders. Dit zorgt voor een meer uniforme aanpak binnen de Europese Unie en versterkt de positie van klokkenluiders die grensoverschrijdende misstanden melden.

4. Procedure voor het Melden van Misstanden

Het melden van een misstand als klokkenluider vereist zorgvuldigheid en het volgen van de juiste procedures. De Wet bescherming klokkenluiders schrijft voor hoe dit proces moet verlopen, zowel voor interne als externe meldingen.

Er is geen wettelijk vereiste dat de melding schriftelijk moet plaatsvinden. De klokkenluider die een mondelinge melding doet bij bijvoorbeeld de koffie automaat en vervolgens daarvan benadeling ondervindt, wordt dus ook beschermd.

- Interne Meldingsprocedure

De eerste stap is vaak het intern melden van de misstand binnen de eigen organisatie. Organisaties met 50 of meer werknemers zijn verplicht een interne meldprocedure te hebben.

Stappen in de interne meldingsprocedure:

1. Identificeer de juiste persoon of afdeling voor de melding (vaak een vertrouwenspersoon of speciale meldingsafdeling).
2. Maak de melding schriftelijk, mondeling of via een fysieke ontmoeting.
3. Ontvang binnen 7 dagen een ontvangstbevestiging.
4. Wacht op feedback over de opvolging van de melding (binnen 3 maanden).

Het is belangrijk dat de interne procedure vertrouwelijkheid garandeert en de melder beschermt tegen benadeling.

- Externe Meldingsmogelijkheden

Als interne melding niet mogelijk of effectief is, of als de melder zich niet veilig voelt bij interne melding, kan direct extern worden gemeld. Externe meldingskanalen zijn:

• Het Huis voor Klokkenluiders
• Bevoegde autoriteiten (zoals de Autoriteit Consument en Markt of de Autoriteit Financiële Markten)
• In sommige gevallen, de media

Bij externe melding gelden vergelijkbare procedurele vereisten als bij interne melding, waaronder ontvangstbevestiging en feedback binnen bepaalde termijnen.

- Het Huis voor Klokkenluiders

Het Huis voor Klokkenluiders speelt een centrale rol in de bescherming en ondersteuning van klokkenluiders. Deze onafhankelijke instantie biedt:

• Advies aan potentiële klokkenluiders
• Onderzoek naar gemelde misstanden
• Onderzoek naar de behandeling van klokkenluiders door werkgevers

Klokkenluiders kunnen zich tot het Huis wenden voor advies voordat ze een melding doen, of voor ondersteuning tijdens het meldingsproces.

- Openbaarmaking als laatste redmiddel

In uitzonderlijke gevallen kan een klokkenluider ervoor kiezen om de misstand openbaar te maken, bijvoorbeeld via de media. Dit wordt gezien als een laatste redmiddel en is alleen beschermd onder specifieke omstandigheden, zoals:

• Acuut gevaar voor het publiek belang
• Risico op vergelding bij interne of externe melding
• Kleine kans op effectieve aanpak van de misstand via reguliere kanalen

Openbaarmaking brengt grotere risico's met zich mee en moet zorgvuldig worden overwogen.

5. Ontslagbescherming voor Klokkenluiders

Een van de meest gevreesde gevolgen voor de klokkenluiders is het verlies van zijn of haar baan. De Wet bescherming klokkenluiders biedt daarom specifieke bescherming tegen ontslag voor personen die te goeder trouw misstanden melden.

De beste maatregel die je als klokkenluider tegen ontslag kan nemen, is de wet te volgen en de juiste volgorde te hanteren bij het melden van een vermoeden van het misstand. Het treffen van de juiste toon en het volgen van de meest effectieve tactiek zijn hierbij van belang.

Indien je als klokkenluider het juiste stappenplan hebt doorlopen bij het melden van een misstand, is het vrijwel onmogelijk voor een werkgever om het arbeidscontract door de rechter te laten ontbinden. Voor het kunnen ontbinden van je arbeidscontract is het voldoen aan één van de wettelijke ontslaggronden immers een vereiste. Zolang zo'n ontslaggrond zich niet voordoet en je daarvoor ook geen aanleiding geeft, ben je als werknemer dus veilig.

De ervaring leert echter dat het aan de orde stellen van vermoedens van misstanden nog wel eens leidt tot verstoorde arbeidsverhoudingen. Een verstoorde arbeidsverhouding is nadrukkelijk wel een concrete wettelijke ontslaggrond. Als deze grond zich voordoet mag de Kantonrechter de arbeidsovereenkomst wel ontbinden de werknemer degene is daar uiteindelijk om verzoekt.

De kunst is als klokkenluider ervoor te zorgen dat aan jou de verstoring van de arbeidsverhoudingen niet kan worden verweten. Deze verstoring kan niet aan jou als klokkenluider worden verweten als je de richtlijnen volgt en bij voorkeur de juiste toon, volgorde en tactiek kiest.

Lees ook: Conflictcoaching - Leer hoe je het conflict omzet in het door jou verlangde resultaat

Indien aan jou als klokkenluider geen verwijt kan worden gemaakt, zal de rechter al snel van oordeel zijn dat deze verstoorde arbeidsverhoudingen aan de werkgever zelf zijn te verwijten. Dat zal bijvoorbeeld het geval zijn als de werkgever onvoldoende heeft gedaan om het vermoeden van het misstand te onderzoeken of het op te lossen. Indien de werkgever hiervan in ernstige mate een verwijt kan worden gemaakt, kan de rechter de werkgever verplichten om aan jou een schadevergoeding wegens onrechtmatig ontslag (de zogenoemde 'billijke vergoeding') te betalen. Meestal gaat het dan om forse bedragen.

- Wettelijke bescherming tegen ontslag

De wet stelt duidelijk dat een klokkenluider niet mag worden ontslagen als direct gevolg van het melden van een misstand. Deze bescherming geldt zowel tijdens als na de meldingsprocedure. Enkele belangrijke punten:

1. Ontslag dat verband houdt met de melding wordt als onrechtmatig beschouwd
2. De bescherming geldt ook voor andere vormen van beëindiging van de arbeidsrelatie, zoals het niet verlengen van een tijdelijk contract
3. De werkgever moet aantonen dat een eventueel ontslag geen verband houdt met de klokkenluidersmelding

- Bewijslast bij ontslagprocedures

Een cruciale versterking van de positie van klokkenluiders is de omkering van de bewijslast in ontslagzaken. Als een klokkenluider wordt ontslagen na het doen van een melding, wordt aangenomen dat er een verband is tussen de melding en het ontslag. Het is aan de werkgever om te bewijzen dat dit niet het geval is.

- Rechtsmiddelen bij onrechtmatig ontslag

Mocht een klokkenluider toch onrechtmatig worden ontslagen, dan staan verschillende rechtsmiddelen ter beschikking:

• Verzoek tot vernietiging van het ontslag
• Eis tot wedertewerkstelling
• Claim voor schadevergoeding
• Verzoek om een billijke vergoeding

De rechter kan in dergelijke gevallen hoge vergoedingen toekennen aan onrechtmatig ontslagen klokkenluiders.

Lees ook: Alles wat je moet weten bij onterecht ontslag

- Bescherming van arbeidsvoorwaarden

De bescherming strekt zich ook uit tot andere aspecten van de arbeidsrelatie. Klokkenluiders mogen niet worden benadeeld in hun:

• Salaris en secundaire arbeidsvoorwaarden
• Promotiekansen
• Werklocatie of -taken
• Beoordelingen

Elke vorm van benadeling kan worden aangevochten onder de Wet bescherming klokkenluiders.

- Ontslagvergoeding bij ontslag als Klokkenluider

In de praktijk blijkt dat een verstoorde arbeidsverhouding na melding van een vermoeden van een misstand niet altijd is te vermijden. Indien de werknemer in de ontslagprocedure aannemelijk weet te maken een belangrijke oorzaak voor de verstoorde arbeidsverhoudingen de melding is die hij heeft gedaan van het vermoeden van een misstand, zal dit door de rechter blijkens vaste rechtspraak meegewogen worden bij het bepalen van de hoogte van zijn ontslagvergoeding.

Lees ook: Schadevergoeding bij onrechtmatig ontslag

6. Rechten en plichten van werkgevers

Werkgevers spelen een cruciale rol in het creëren van een veilige omgeving voor het melden van misstanden. De Wet bescherming klokkenluiders legt werkgevers verschillende verplichtingen op en geeft hen ook rechten in het omgaan met klokkenluidermeldingen.

- Verplichting tot interne meldprocedure

Organisaties met 50 of meer werknemers zijn verplicht een interne meldprocedure op te stellen. Deze procedure moet:

1. Duidelijk en toegankelijk zijn voor alle werknemers
2. Mogelijkheden bieden voor zowel schriftelijke als mondelinge meldingen
3. De vertrouwelijkheid van de melder waarborgen
4. Voorzien in een onpartijdige behandeling van meldingen
5. Tijdige feedback garanderen aan de melder

Lees ook: De Meldregeling - Integriteit in de Praktijk - Huis voor Klokkenluiders

- Informatieplicht

Werkgevers moeten hun werknemers duidelijk informeren over:

• De interne meldprocedure
• De mogelijkheden voor externe melding
• De wettelijke bescherming voor klokkenluiders

Deze informatie moet gemakkelijk toegankelijk zijn, bijvoorbeeld via het intranet of in een personeelshandboek.

- Bescherming van de Melder

Werkgevers zijn verplicht om klokkenluiders te beschermen tegen benadeling. Dit omvat:

• Het waarborgen van de vertrouwelijkheid van de melder
• Het voorkomen van represailles of pesterijen
• Het handhaven van de arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden van de melder

- Onderzoeksplicht

Bij een melding van een misstand heeft de werkgever de plicht om:

1. De melding serieus te nemen en te onderzoeken
2. Passende maatregelen te nemen als de misstand wordt bevestigd
3. De melder te informeren over de uitkomst van het onderzoek

- Recht op verdediging

Hoewel de wet de positie van klokkenluiders versterkt, hebben werkgevers nog steeds het recht om:

• De juistheid van de melding te onderzoeken
• Zich te verdedigen tegen onterechte beschuldigingen
• Disciplinaire maatregelen te nemen als de melding te kwader trouw is gedaan

- Samenwerking met externe instanties

Bij externe meldingen of onderzoeken zijn werkgevers verplicht om mee te werken met bevoegde autoriteiten zoals het Huis voor Klokkenluiders of andere toezichthouders.

7. Praktische Implicaties voor werknemers

Als werknemer die overweegt een misstand te melden, is het essentieel om de praktische implicaties van klokkenluiden te begrijpen. Hoewel de wet bescherming biedt, kan het melden van misstanden nog steeds aanzienlijke gevolgen hebben voor jouw professionele en persoonlijke leven.

- Voorbereiding op het Melden

Voordat je een melding doet, is het belangrijk om:

1. Zorgvuldig bewijs te verzamelen en documenteren
2. De interne meldprocedure van jouw organisatie te bestuderen
3. Te overwegen of de misstand voldoet aan de wettelijke criteria
4. Na te denken over de mogelijke gevolgen voor jouzelf en jouw omgeving

- Keuze van meldingskanaal

Je kunt kiezen tussen interne en externe melding. Overweeg zorgvuldig welke route het meest geschikt is voor jouw situatie. Factoren om mee te nemen zijn:

• De ernst van de misstand
• Het vertrouwen in de interne procedures van jouw organisatie
• De mogelijke risico's voor jezelf

- Bescherming van je positie

Hoewel de wet jou beschermt, is het verstandig om proactief jouw positie te versterken:

• Houd een gedetailleerd logboek bij van alle communicatie en gebeurtenissen rond de melding
• Bewaar kopieën van relevante documenten op een veilige plaats
• Overweeg juridisch advies in te winnen voordat je grote stappen onderneemt

- Emotionele en psychologische impact

Het melden van misstanden kan een zware emotionele tol eisen. Wees voorbereid op:

• Stress en angst
• Mogelijke isolatie op de werkplek
• Druk van collega's of leidinggevenden

Zoek indien nodig professionele ondersteuning of counseling.

8. Vergoeding van Rechtsbijstand voor Klokkenluiders

De ervaren en gespecialiseerde arbeidsrechtadvocaten van Swart Legal zijn bij de Raad voor Rechtsbijstand ingeschreven voor de Subsidieregeling Klokkenluiders.

De subsidieregeling biedt kosteloze rechtsbijstand en mediation voor de melder van een vermoeden van een misstand als bedoeld in de Wet bescherming klokkenluiders. Het Huis voor Klokkenluiders beoordeelt op basis van de informatie van de melder of sprake is van een redelijk vermoeden van een misstand en verwijst door.

Naast de melder kunnen ook de volgende personen in aanmerking komen voor deze Subsidieregeling:

• personen die voornemens zijn een melding van een vermoeden van een misstand te doen
• betrokken derden (bijvoorbeeld een collega of familielid die verbonden is met een melder en die in een werkgerelateerde context benadeling kan ervaren)
• personen die de melder bijstaan (zoals een vertrouwenspersoon of een vakbondsvertegenwoordiger) als bedoeld in de Wet bescherming klokkenluiders

In deze Subsidieregeling gelden geen inkomens- en vermogenseisen en er wordt ook geen eigen bijdrage opgelegd aan de aanvrager.

Onze advocaten treden in de praktijk regelmatig op voor klokkenluiders in een arbeidsrelatie, aandeelhoudersverhouding of ZZP-contract. Niet elke klokkenluider wordt serieus genomen en gezegd moet worden dat niet elke melding van een misstand serieus is te nemen. Complot denken komt bij klokkenluiden regelmatig voor zonder adequaat bewijs. Daar staat tegenover dat de echte meldingen van misstanden soms zodanig absurd lijken dat ze door belangenbehartigers en werkgevers ten onrechte niet goed onderzocht en beantwoord worden en wel degelijk de nodige aandacht verdienen. En de melder van de misstand ondervindt vaak heftige emoties en communicatieve hordes bij het overtuigend en doortastend overbrengen van relevante informatie. De toeslagenaffaire vormt daarvan een sprekend voorbeeld.

Onze advocaten zijn ervan overtuigd dat we de komende jaren nog interessante juridische ontwikkelingen op het gebied van het klokkenluiden tegemoet gaan. Werkgevers, zet je schrap en wees voorbereid!

Meer informatie over klokkenluiden

De gespecialiseerde arbeidsrechtadvocaten van Swart Legal hebben veel kennis en jarenlange ervaring met het begeleiden van klokkenluiders die te maken krijgen met misstanden en benadeling op de werkvloer. Tevens zijn onze advocaten bij de Raad voor Rechtsbijstand erkend en ingeschreven om deze zaken te mogen behandelen op basis van gefinancierde rechtsbijstand (meer in het bijzonder op basis van de Subsidieregeling Klokkenluiders). Loop je als werknemer tegen een misstand aan bij je werkgever? Neem dan meteen vrijblijvend contact met ons op en ontdek hoe wij je hierin deskundig kunnen begeleiden. Bel 085 - 020 10 10 en vraag naar advocaat (en gecertificeerde conflictcoach) mr. Marco Swart of mr. Roy Teiken.

Lees ook: Zo vind je de Beste Arbeidsrechtadvocaat!